De angstcultuur, hoe herken je die en hoe kom je ervan af?

Door Francine ten Hoedt-van Rintel

“Ik stond me op te maken in het damestoilet, toen een van de secretaresses, die ik al jaren ken, me heel beleefd goedendag zei. Ze noemde me zelfs mevrouw!

Ik begreep er niets van. We staan ’s ochtends wel vaker bij dezelfde spiegel mascara te smeren. Toen ik vroeg waarom ze me ineens met mevrouw en u aansprak, zei ze: ‘Maar u werkt nu op de juridische afdeling, dan geeft het geen pas als ik u tutoyeer. U weet ook dat er op de juridische afdeling aparte toiletten voor de juristen zijn?’ Ik voelde me compleet weggestuurd.’ vertelde coachee Reina, juriste bij een verzekeringsbedrijf. ‘Maar nu ik langer op de afdeling zit, merk ik dat het er heel formeel aan toe gaat. Het hoofd van de afdeling verdeelt de zaken, de vier senior juristen hebben op maandag apart overleg met hem. We hebben eens in de maand een werkoverleg voor alle juristen, daar mag alleen de secretaresse van het afdelingshoofd bij zijn om te notuleren. Die overleggen zijn rampzalig. Iedereen die een fout gemaakt heeft, wordt haarfijn gefileerd. Er worden nooit complimentjes uitgedeeld, alleen maar gedreigd dat we ons target moeten halen, maar niemand weet wat zijn target is. In december lijkt het helemaal een feest te worden, dat werkoverleg, omdat dan iedereen aan de schandpaal genageld wordt, die niet voldoende heeft bijgedragen aan de resultaten. Omdat ik pas begonnen ben, negeert iedereen me compleet. Als ik vragen heb, moet ik zelf maar zien hoe ik het oplos. Het lijkt wel alsof iedereen bang is voor het hoofd, maar dat is toch te gek in deze tijd? We leven in 2016!’

Het verhaal van Reina is illustratief voor een angstcultuur op het werk. Het hoofd van de afdeling lijkt een alleenheerser, die zijn medewerkers er goed onder heeft. Reina wil daar niet aan meewerken en vraagt zich af, hoe ze dat kan doorbreken. Een lastige vraag, omdat een angstcultuur meestal niet van onderaf kan worden aangepakt. De angst is immers gezaaid door baas en die zal niet echt openstaan voor verandering.

Wat zijn de kenmerken van een angstcultuur?

1. Alleen de baas heeft overzicht en weet precies wat er aan de hand is, de medewerkers worden in onzekerheid gelaten over hoe het met de organisatie gaat, welke doelstellingen er zijn en of ze voldoende presteren. Zo maakt de baas de medewerkers onzeker en kan hij ze lekker tegen elkaar uitspelen.
2. De baas geeft alleen maar kritiek, iedere fout wordt groot uitgemeten. De medewerker wordt, liefst “en plein public”, belachelijk gemaakt.
3. Complimenten bestaan niet. Iedereen doet toch gewoon zijn werk, daarvoor hoef je geen complimentjes te krijgen, je krijgt er al voor betaald.
4. De baas heeft lieverdjes en iedereen wil een lieverdje zijn. Lieverdjes krijgen voordelen van de baas. Alleen de baas kan iemand ook van de ene dag op de andere laten vallen. Dus moeten medewerkers hard werken om in het gevlei te blijven.
5. Mensen die niet doen wat de baas wil, worden genegeerd en wel zo opvallend, dat de collega’s mee gaan doen. Ze zijn bang dat de baas boos op hen wordt, als ze niet meedoen.
6. De baas dreigt met maatregelen, waarvan de kans levensgroot is, dat hij ze kan uitvoeren ook. Dus probeert iedereen die maatregelen te vermijden. Zo ontstaat een moordende onderlinge competitie tussen de medewerkers.
7. Die moordende competitie uit zich ook in geroddel en het aantasten van elkaars imago. Daarbij worden voorvallen en opmerkingen uit hun context getrokken of enorm opgeblazen. Ook worden leugens verteld, die altijd uit het geruchtencircuit stammen en een eigen leven gaan leiden.
8. Er is ontzettend veel verloop op de afdeling. Niemand wil blijven werken, maar niet iedereen kan weg.

Als je in zo’n angstcultuur terecht komt, is het de vraag wat je kunt doen. Eigenlijk kan dat pas aangepakt worden, als de baas verdwenen is. Mocht je toch een poging willen wagen, dan zijn er een paar dingen die je kunt doen:

• Laat je door de HRM afdeling heel goed informeren over je rechten en plichten. Dan kan de baas je niet zonder reden dreigen met salarisverlaging, ontslag of andere maatregelen. Je kunt dan zelf filteren of je een dreigement serieus moet nemen of niet.
• Als de baas kritiek geeft, bedank hem dan voor het leermoment en vraag hoe hij wil dat je het wel doet. Overweeg dan bij jezelf of je dat ook precies zo gaat doen, in de wetenschap dat het de volgende keer wel eens anders zal moeten.
• Geef complimentjes over dingen die waarneembaar goed gedaan zijn. Bijvoorbeeld als een secretaresse snel een verslag heeft gemaakt, kun je haar daarvoor complimenteren en bedanken. Zo maak je langzamerhand een basis van mensen die elkaar waardering gaan tonen en steun aan elkaar hebben.
• Doe niet mee aan geroddel. Vraag bij iedere roddel of dat al ooit is nagegaan bij degene over wie geroddeld wordt.
• Realiseer je dat bij sommige mensen de angst zo diepgeworteld is, dat je ze niet kunt helpen.
• Laat je niet raken door het gedrag en de opmerkingen van de baas. Hij is erop uit om jou in zijn macht te krijgen en als hij onder je vel kan kruipen, heeft hij het voor elkaar. Hoe onverschilliger jij bent voor hem, hoe meer hij zijn best gaat doen om jou te pakken te nemen. Hoe meer hij probeert jou te pakken te nemen, hoe opvallender zijn gedrag wordt. Daarmee vergroot je de kans dat de problemen op de afdeling zichtbaar worden in de organisatie.
• Als je direct om hulp probeert te vragen aan het management boven je baas, zul je waarschijnlijk afgewezen worden, omdat ze ofwel oprecht niet kunnen geloven dat je baas zo’n machtswellusteling is, of omdat ze het wel weten en je baas steunen. Hij haalt immers de targets van de organisatie.
• Kijk uit met loyaliteit. Soms raken mensen zo begaan met hun collega’s dat ze een promotie of een andere functie weigeren omdat ze hun collega’s niet in de steek willen laten. Als je voor jezelf kiest, ben je niet deloyaal, alleen realistisch. Het helpt je collega’s niet als jij ook in de misère blijft zitten. Het kan hen wel helpen om na te denken over hun eigen mogelijkheden.
• Zoek een andere baan in een cultuur die wel bij jou past.

Wat kan de organisatie, het hoger management doen om de angstcultuur te doorbreken?

In feite is dat vragen hoe je een kanarie aan het vliegen krijgt, nadat de kooi die jarenlang gesloten is geweest, ineens open gaat. Toch zijn er allerlei acties die gedaan kunnen worden. De eerste is de duidelijkste: zorg dat de baas verdwijnt. Hij heeft de angst in het team getimmerd, met hem is het onmogelijk om de cultuur te keren. Biedt hem wel een training leiderschap of coachend management of iets dergelijks aan. Dan is het zaak om te bekijken hoe het team in elkaar zit. Er zullen mensen zijn die het gedrag van de baas imiteren. Of die zo geïndoctrineerd zijn door de baas, dat ze niet anders meer kunnen. Deze mensen moeten gedecodeerd worden. Dat kan in een stevig coachingstraject.

Met de mensen die overblijven, kun je aan de slag.

1. Schep duidelijkheid over doelstellingen, taken en rollen. Geef duidelijk aan wie waarvoor verantwoordelijk is en wat dat inhoudt. Zorg ervoor dat iedereen op de juiste informatie heeft en dat die informatie gemakkelijk terug te vinden is.
2. Leg uit welk gedrag gewenst is en toon rijkelijk waardering als het gewenste gedrag getoond wordt. Geef complimenten, liefst in het openbaar.
3. Geef aan welk gedrag ongewenst is. Maak duidelijk waarom dat gedrag ongewenst is. Als iemand het toch vertoont, negeer het dan. Mocht zo iemand hardnekkig in dat gedrag volharden, bespreek dat dan even apart met diegene en vertel welk gedrag wel gewenst is. Spreek direct je waardering uit, als diegene het gewenste gedrag gaat vertonen. Er is een specifieke methodiek om gewenst gedrag aan te leren. Daarover kun je meer lezen in ‘Het a,b,c van OBM, prestatieverbetering door gedragsverandering.’
4. Ban woorden als ‘schuld, gelijk hebben, fouten en straf’ uit het afdelingsjargon. Het gaat om gewenst en ongewenst gedrag en om resultaten die wel of niet behaald zijn. Voorkom vingertje wijzen en schuld afschuiven.
5. Heb geduld. Mensen die in een angstcultuur geleefd hebben, durven niet zo snel weer te vertrouwen. Geef ze duidelijkheid, structuur, tijd en veel complimenten, heel veel complimenten als ze gewenst gedrag vertonen.

Lees meer over medezeggenschap:

https://www.merlijngroep.nl/blog/klokkenluidersregeling-wat-kan-de-or-er-mee/